Czym jest makerspace?

W ostatnich czasach wraz ze wzrostem popularności ruchu makerów (ang. maker movement) na całym świecie powstaje coraz więcej makerspace’ów. Również w Polsce można zauważyć wzrost popularności tego typu miejsc. W związku z tym, że jest to stosunkowo nowe zjawisko, to postanowiłem najlepiej, jak tylko potrafię wyjaśnić, czym właściwie jest makerspace? Według mnie najlepiej makerspace określa następująca definicja:

Makerspace – jest to przestrzeń z narzędziami, która służy do realizacji swoich pomysłów.

Makerspace na pewno jest fizyczną przestrzenią, w której znajdziemy różne narzędzia. Nie ma żadnych zasad, które określają, jak duża ma to być przestrzeń oraz jakie konkretnie narzędzia mają się w niej znaleźć. Dlatego też makerspace’em może być niewielki warsztacik w garażu, jak i ogromna hala o powierzchni wielu tysięcy metrów kwadratowych z mnóstwem zaawansowanych narzędzi. Nie ma tutaj żadnych reguł i wszystko zależy od zapotrzebowania użytkowników danej przestrzeni. Podobnie sprawa wygląda z narzędziami. Jak najbardziej makerspace może być wyposażony tylko w proste narzędzia ręczne, ale też możemy w niektórych miejscach znaleźć wycinarki laserowe, spawarki plazmowe, czy nawet mini huty. Wszystko zależy od twórców danej przestrzeni oraz ich potrzeb. Pod względem wyposażenia każdy makerspace będzie wyglądał trochę inaczej i zajmował inną przestrzeń. Jednak wspólną cechą absolutnie wszystkich makerspace’ów jest to, że jest to przestrzeń do tworzenia, budowania oraz realizowania swoich pomysłów za pomocą dostępnych narzędzi oraz technologii.

Od kilku lat na całym świecie można zauważyć wzrost liczby przestrzeni tego typu. Wynika to z tego, że coraz więcej ludzi chce realizować własne projekty i poszukuje miejsca, gdzie może je realizować. W dodatku korzystając z makersapce’u mamy dostęp do bardzo drogich oraz zaawansowanych urządzeń (np. obrabiarki CNC, czy wycinarki laserowe), które są poza zasięgiem finansowym zwykłego makera. Dzięki temu możemy cały czas uczyć się korzystania z nowych narzędzi, do których w innym wypadku nie mielibyśmy dostępu.

Jak działa typowy makerspace?

Bardzo trudno jest opisać działanie typowego makerspace’u, ponieważ każda przestrzeń tego typu posiada swoją własną specyfikę. Jednak w USA istnieje makerspace o nazwie Artisans Asylum, który bardzo często jest przywoływany jako modelowy makerspace, który może być wzorcem oraz inspiracją dla innych przestrzeni tego typu. Również Artisans Asylum bardzo chętnie dzieli się wiedzą związaną z zakładaniem i zarządzaniem makerspace’em. Najlepiej funkcjonowanie takiej przestrzeni obrazuje film, gdzie Adam Savage odwiedza właśnie Artisans Asylum i dokładnie pokazuje, jak wszystko wygląda w środku:

Trzonem każdego makerspace’u jest przestrzeń z różnymi narzędziami. W zależności od wielkości może być ona podzielona na kilka lub kilkanaście sekcji, w których wykonuje się określone prace. Nie ma nigdzie żadnych oficjalnych zasad, które jasno określałby, jakie sekcje muszą się znaleźć w makerspace’ie. Jednak na bazie wielu doświadczeń powstał zestaw, który występuje w wielu makerspace’ach:

Warsztat ogólny – jest to wielofunkcyjne miejsce wyposażone w podstawowe narzędzia ręczne oraz elektronarzędzia, które służy do montaży, czy wykonywania różnych prac związanych z tradycyjnym majsterkowaniem.  

Stolarnia – w tej przestrzeni znajdują się elektronarzędzia służące do obróbki drewna takie jak: piła stołowa, piła ukosowa, piła taśmowa, szlifierki, wiertarka kolumnowa, etc. W tym miejscu wykonuje się wszystkie prace związane z drewnem i materiałami drewnopochodnymi.

Ślusarnia – w tej sekcji znajdują się narzędzia do obróbki metali np. tokarka, frezarka, szlifierka stołowa, szlifierka taśmowa, etc. Dzięki nim można wykonywać takie operacje jak szlifowanie, cięcie, wiercenie, frezowanie, spawanie, etc.

Pracownia druku 3D – jednym z najczęściej występujących narzędzi w makerspace’ie jest drukarka 3D. Dzięki niej możliwe jest tworzenie cyfrowych modeli i następnie przestrzenne drukowanie za pomocą różnych filamentów. Zazwyczaj w makerspace’ie znajdziemy więcej niż jedną drukarkę oraz komputery z niezbędnym oprogramowaniem do modelowania 3D.

Warsztat elektroniczny – jest to część, gdzie znajdziemy wszelkiego rodzaju narzędzia związane z elektroniką – od tradycyjnej lutownicy do frezarki płytek PCB. Oprócz standardowych części elektronicznych (np. dioda, rezystor, tranzystor) często w makerspace’ie wykorzystywane są popularne minikomputery jak Raspberry Pi, czy platformy do prototypowania Arduino. Wyposażenie warsztatu elektronicznego jest stosunkowo niedrogie oraz mało uciążliwe dla innych (nie produkuje brudu oraz hałasu).

Maszyny CNC – takie urządzenia jak wycinarka laserowa, czy obrabiarka CNC bardzo często występują w różnych makerspace’ach. W dodatku są to przeważnie przemysłowe wersje o dużym polu roboczym, które pozwalają zwykłym amatorom na realizację naprawdę ambitnych projektów .

Pracownia krawiecka – makerspace, to nie tylko ciężki sprzęt, ale też można tam znaleźć narzędzia krawieckie, które pozwolą nam realizować przeróżne projekty związane z tekstyliami.

Oczywiście nie są to wszystkie możliwe rodzaje przestrzeni, które możemy znaleźć w makerspace’ie. Wszystko zależy od konkretnego miejsca, zapotrzebowania użytkowników, ograniczeń lokalowych, czy budżetu. Jednak jest to pewien “standard”, który występuje w zdecydowanej większości dobrze rozwiniętych makerspace’ów.
Bardzo częstą praktyką jest podzielenie przestrzeni na część brudną i czystą. W brudnej części wykonywane są wszystkie prace np. stolarskie, czy ślusarskie, które produkują dużo pyłu, brudu i hałasu. W części czystej lokowane są wszelkie narzędzia takie jak elektronika, drukarki 3D, czy przybory do szycia, które wymagają przestrzeni wolnej od zanieczyszczeń.
Oprócz warsztatów narzędziowych w makerspace’ie znajdziemy też inne przestrzenie takie jak:

Pokój socjalny – czyli miejsce, gdzie można odpocząć i luźno porozmawiać z innymi użytkownikami makerspace’u.

Salka szkoleniowa – wiele makerspace’ów prowadzi szkolenia z obsługi narzędzi, czy budowania różnych przedmiotów. W związku z tym posiada własne pomieszczenia przeznaczone na takie działania.

Biura dla przedsiębiorców/prywatne przestrzenie – w niektórych makerspace’ach znajdziemy mini biura, które można wynająć za dodatkową opłatą. W USA widać coraz mocniej trend startupów hardware’owych, które tworzą fizyczne produkty i potrzebują zaplecza sprzętowego, ale nie mają funduszy na założenie własnego warsztatu.

Coworking – makerspace jest też często dobrym miejscem na tradycyjny coworking, gdzie mogą pracować freelancerzy, którzy potrzebują oprócz biurka i internetu, dostępu np. do drukarki 3D, czy innych narzędzi.

Magazyn/szafki na niedokończone projekty – w wielu makerspace’ach istnieje możliwość przechowywania swoich rzeczy, czy niedokończonych projektów w specjalnych szafkach, czy magazynach. Dzięki temu można pracować nad swoimi rzeczami bez ciągłego przewożenia ich do domu.

Przestrzeń eventowo-wystawiennicza – przeważnie makersapce’y znajdują się w dużych postindustrialnych przestrzeniach, gdzie jest sporo miejsca i przestrzeni. W związku z tym mogą być wykorzystywane do organizacji przeróżnych wydarzeń, targów, imprez, wystaw, maker faire’ów, etc.

Co można robić w makerspace’ie?

Podstawową formą działania makerspace’u jest udostępnianie przestrzeni i narzędzi dla innych użytkowników (makerów, czy majsterkowiczów). Istnieje bardzo wiele modeli, według których uzyskujemy dostęp. Przeważnie są to różne warianty abonamentów, które umożliwiają nam np. nieograniczony dostęp 24h na dobę 7 dni w tygodniu, konkretną liczbę wejść w ciągu miesiąca, dostęp tylko wieczorami, czy pojedyncze wejściówki. W ramach abonamentu oprócz samej możliwości korzystania z narzędzi często otrzymujemy dostęp do szkoleń, czy wydarzeń specjalnych.
Przeważnie z tej opcji korzystają osoby, które nie posiadają w domu warunków do tego, aby realizować swoje projekty. Poza tym w makerspace’ie mamy dostęp do bardzo drogich urządzeń jak wycinarki laserowe, czy obrabiarki CNC, które znacząco mogą przyspieszyć i ułatwić naszą pracę. Dodatkowo wokół makerspace’u tworzy się społeczność makerów, którzy chętnie doradzą nam i pomogą w realizacji naszego pomysłu.

Drugą najczęściej występującą formą korzystania z makerspace’u przez użytkowników, jest udział w szkoleniach z obsługi narzędzi. Przeważnie możemy w nich uczestniczyć zarówno jako osoby z zewnątrz, jak i stali członkowie. Podczas takich zajęć uczymy się nowych umiejętności oraz tego jak we właściwy i bezpieczny sposób korzystać z narzędzi. Dzięki różnym stopniom zaawansowania mamy możliwość dalszego rozwoju w interesujących nas dziedzinach. Możemy poznać różne narzędzia oraz technologie i wybrać te, które nas najbardziej interesują. Jeśli zawsze chcieliśmy nauczyć się podstaw stolarki i budować własne meble, to makerspace jest bardzo dobrym miejscem na początek. W ramach warsztatów oprócz nauki obsługi narzędzi również możemy nauczyć się wytwarzać konkretne przedmioty jak np. łodzie, biżuterię, czy rowery.

Oprócz dwóch przedstawionych powyżej podstawowych form uczestniczenia w makerspace’ie istnieją również inne możliwości takie jak:

Wydarzenia – bardzo często makerspace’y są lokalnymi centrami społeczności makerów, gdzie organizowane są różne wydarzenia np. Maker Faire, hackathony, czy imprezy integracyjne. Jest to doskonałe miejsce, żeby poznać lokalną społeczność twórców.

Prowadzenie biznesu – coraz bardziej popularne staje się prowadzenie niewielkich firm, które tworzą fizyczne produkty, Makerspace’y są doskonałym miejscem dla rzemieślników, start-up’ów technologicznych, czy freelancerów poszukujących miejsca do pracy z dostępem do narzędzi.

Zlecanie drobnych prac – jeżeli potrzebujemy coś wyciąć na obrabiarce CNC (np. element do mebla, który budujemy w domu), a nie chcemy uczyć się, jak to robić samodzielnie, czy wykupywać abonamentu na cały miesiąc, to możemy taką niewielką pracę zlecić makerspace’owi. Wiele tego typu przestrzeni oferuje takie usługi dla klientów indywidualnych i dzięki temu zarabia na utrzymanie przestrzeni.

Dni otwarte – bardzo często makerspace’y organizują w jakiejś formie tzw. dni/godziny otwarte, kiedy każdy może przyjść i skorzystać za darmo z narzędzi. Jeśli nie jesteśmy przekonani do zakupu miesięcznego abonamentu, a tylko okazjonalnie potrzebujemy dostępu do narzędzi, to jest to bardzo dobre rozwiązanie. Często makerspace’y oferują zorganizowane wycieczki. Jeśli jesteśmy w okolicy, to możemy umówić się na taką wizytę i zobaczyć, jak taka przestrzeń wygląda w środku.

Rodzaje makerspace’ów

Makerspace nie ma jednej określonej formuły. Dotychczas opisywałem, jak działa przykładowy modelowy makerspace. Jednak istnieje sporo innych rodzajów przestrzeni, które posiadają swoją własną specyfikę i można je sklasyfikować jako makerspace.

Makerspace społeczny – jest to prawdopodobnie najczęściej występujący typ makerspace’u. Przeważnie jest to oddolna inicjatywa grupy lokalnych makerów, którzy tworzą wspólnie formalną (fundacja, stowarzyszenie) lub nieformalną organizację, która wynajmuje przestrzeń i urządza w niej makerspace. Taka inicjatywa jest finansowana przede wszystkim ze składek członkowskich, grantów, darowizn, wsparcia sponsorów, czy własnej działalności gospodarczej. Głównym celem działania takiego makerspace’u jest udostępnianie swoim członkom narzędzi i przestrzeni oraz tworzenie społeczności makerskiej.
Bardzo często funkcjonowanie makerspace’u tego typu zależy od zaangażowania członków i zapewnienia stałego finansowania. Takie makerspace’y mogą się mocno między sobą różnić i przybierać różną formę – od nieformalnych grup makerów wynajmujących wspólny garaż, aż po wielkopowierzchniowe hale wyposażone we wszelkie możliwe narzędzia.

Przykłady: Artisans Asylum, Staten Island Makerspace, Zakład Poznań, Męska Szopa,  Wytwórnia Kraków

Makerspace komercyjny – w przypadku makerspace’u społecznego jego funkcjonowanie bardzo mocno opiera się na pracy społecznej członków organizacji. Jeśli chodzi o makerspace komercyjny jest to normalnie funkcjonująca firma, która odpłatnie udostępnia narzędzia oraz przestrzeń. Właściwie wygląda to bardzo podobnie do społecznego makerspace’u, tylko w tym wypadku wszystkim zarządza firma, która musi się utrzymać. Takie makerspace’y przeważnie zarabiają na abonamentach, warsztatach i szkoleniach, wynajmie przestrzeni biurowej, coworkingowi, wydarzeniach specjalnych, współpracy z innymi firmami, itd. Największą siecią makerspace’ów działającym w tym modelu był TechShop. Na początku 2018 r. firma ogłosiła upadłość i na chwilę pisania tego artykułu nie wznowiła działalności. Bardzo często makerspace’y funkcjonujące na tego typu zasadach określa się TechShop’ami (mimo, że nie należą do tej sieci). Prawdopodobnie wynika to z dużej rozpoznawalności oryginalnej marki. Oprócz TechShopu istnieją mniejsze makerspace’y działające całkowicie na zasadach komercyjnych.

Przykład: NextFab (Philadelphia, USA)

Makerspace firmowy / korporacyjny – powyższe dwa typy makerspace’ów zakładają otwartość na użytkowników zewnętrznych. Ostatnio coraz częściej powstają makerspace’y funkcjonujące wewnątrz firmy i stanowią zaplecze badawczo-rozwojowe dla pracowników. Przeważnie są to miejsca dostępne tylko i wyłącznie dla pracowników, gdzie mogą budować prototypy nowych produktów, czy realizować inne projekty wymagające dostępu do narzędzi. Tego typu przestrzenie powstają nie tylko w przedsiębiorstwach bezpośrednio związanych z przemysłem i nowymi technologiami, ale też w innych branżach, gdzie ważna jest innowacyjność i ciągły rozwój.

Przykłady: Google X, Ogilvy & Mather, Microsoft Garage

Uczelniany makerspace – wiele uczelni (głównie w USA) tworzy specjalne miejsca dla swoich studentów oraz pracowników, gdzie mogą korzystać z różnych narzędzi w celu realizacji własnych projektów. Podobnie jak w przypadku korporacyjnego makerspace’u przeważnie taka przestrzeń jest tylko dostępna dla studentów oraz pracowników uczelni. Bardzo dobrym przykładem jest tutaj Product Realization Lab na Stanfordzie. Polecam zajrzeć na ich stronę i zobaczyć, jaki sprzęt mają do dyspozycji studenci tego uniwersytetu 😉 Na chwilę pisania tego artykułu wiem o jednym polskim uczelnianym makerspace’ie działającym na Politechnice Poznańskiej.   

Przykłady: PRL Stanford, Georgia Tech, MIT MakerWorkshop, PUT Lab Poznań

Makerspace w muzeum – w muzeach i centrach nauki coraz częściej powstają przestrzenie określane jako makerspace. Przeważnie jest to część ekspozycji, gdzie zwiedzający mogą coś zbudować, czy wziąć udział w praktycznych warsztatach. Z uwagi na specyfikę muzeum zazwyczaj są to warsztaty z bardzo prostymi narzędziami, które są łatwe w obsłudze i stosunkowo bezpieczne dla niedoświadczonych użytkowników (którymi często są dzieci i młodzież). W zależności od konkretnej instytucji istnieją różne formy funkcjonowania takiego makersapce’u. Najczęściej jednak spotkamy zorganizowane warsztaty, podczas których coś budujemy.

Przykłady: Thinkery, NEMO, Exploratorium – Tinkering Studio, Majsternia – Centrum Nauki Kopernik

Makerspace w bibliotece – jest to bardzo popularny w USA rodzaj makerspace’u. Biblioteka jest  miejscem, gdzie dzieci i młodzież w ramach wolnego czasu mogą nie tylko poczytać książki, ale też zbudować coś ciekawego. Ze względu na specyfikę biblioteki takie makerspace’y posiadają okrojony zestaw narzędzi. Przeważnie są to “czyste” prace takie jak: elektronika (Arduino, Makey Makey, Raspberry Pi), robotyka, programowanie, szycie, druk 3D, drobne majsterkowanie, rękodzieło (arts & crafts). Oczywiście wszystko zależy od lokalnych ograniczeń i możliwości.

Przykłady: Chicago Public Library, Lambton County Library, Maker Jawn

Szkolny makerspace – rodzaj makerspace’u, który funkcjonuje w szkole i jest wykorzystywany do prowadzenia zajęć dla uczniów. W takiej przestrzeni uczniowie nie tylko uczą się korzystania z różnych narzędzi, ale też zdobywają wiedzę z innych przedmiotów jak np. historia, biologia, czy matematyka wykorzystując do tego elementy konstruowania (ang. maker education). Wyposażenie takiego makerspace’u może być bardzo różne – od pojedynczego biurka z lutownicą i kilkoma śrubokrętami, aż po pełnoprawny makerspace ze stolarnią i urządzeniami CNC. Wszystko mocno zależy od lokalnych potrzeb oraz możliwości (zwłaszcza finansowych).  

Przykłady: Creativity Lab (Lighthouse Community Charter School), Brightworks, Nueva School, Bourn Idea Lab (Castilleja School)

Mobilny makerspace – makerspace niekoniecznie musi znajdować się w stałym pomieszczeniu. Na całym świecie powstają mobilne makerspace’y, która mieszczą się w samochodzie dostawczym, ciężarówce, autobusie, czy nawet na rowerze. W środku znajdują się wycinarki laserowe, obrabiarki CNC, drukarki 3D, czy podstawowe narzędzia ręczne. Dzięki temu taki makerspace może docierać w różne miejsca, gdzie nia ma dostępu do tego typu przestrzeni. Polecam zapoznać się z poradnikiem przygotowanym przez ekipę Spark Truck, który dokładnie opisuje, jak coś takiego można zbudować samodzielnie.

Przykłady: FabLab w Drodze (Fundacja Orange), Spark Truck 

FabLab i hackerspace – są to dwa typy przestrzeni, które można jak najbardziej określić jako makerspace. Jednak obydwa przypadki mają swoją określoną specyfikę i różnią się od innych rodzajów makerspace’ów, które wypisałem powyżej. Na pewno napiszę dwa oddzielne artykuły poświęcone każdej przestrzeni, gdzie dokładnie opiszę, czym są oraz jakie są między nimi różnice. Na chwilę obecną tylko krótko je zdefiniuję.

FabLab jest przestrzenią wypełnioną narzędziami, z dużym naciskiem na urządzenia do cyfrowej fabrykacji (drukarka 3D, wycinarka laserowa, etc.). Koncepcja FabLabu została stworzona na MIT w Media Lab w 2005 r. przez prof. Neila Greschenfelda. FabLaby funkcjonują na zasadzie franczyzy, którą zarządza Fab Foundation. Każdy nowo powstały FabLab musi spełniać kilka kryteriów m.in. musi posiadać konkretne narzędzia i urządzenia wyszczególnione przez Fab Foundation.

Natomiast hackerspace jest przestrzenią przeważnie tworzoną oddolnie przez lokalną społeczność hackerów. We wspólnie wynajętym miejscu hackerzy spotykają się, pracują, wymieniają doświadczeniami, prowadzą szkolenia i warsztaty, organizują różne wydarzenia. Przeważnie tego typu miejsca skupiają osoby zainteresowane programowaniem, elektroniką, czy drukiem 3D.

Przykłady: FabLab Berlin, C-base, Hackerspace Warszawa, FabLab Twarda, FabLab Łódź

Czy warsztat to makerspace?

W moim artykule cały czas używam (świadomie) anglojęzycznego określenia “makerspace”. Na pewno część z Was może stwierdzić, że to o czym piszę, można określić naszym polskim słowem – warsztat. W tym miejscu można postawić pytanie, czy makerspace jest tym samym, co warsztat? Moim zdaniem odpowiedź to: tak i nie. Z jednej strony warsztat jest miejscem z różnymi narzędziami służącymi do wytwarzania czegoś. Mamy warsztaty stolarskie, ślusarskie, tapicerskie, szkutnicze, etc. Wydaje się, że jest to mniej więcej to samo co makerspace. Jednak uważam, że jest pewna różnica. Przeważnie warsztaty specjalizują się w określonych pracach np. warsztat stolarski produkuje tylko przedmioty z drewna. Dodatkowo warsztaty nie udostępniają swoich narzędzi dla obcych osób, a raczej wykorzystują je do własnej działalności. W makerspace’ie znajdziemy dużo różnych narzędzi, które umożliwiają tworzenie różnych rzeczy bez większych ograniczeń. Dla tego osobiście uważam, że warsztat to nie jest dokładnie to samo co makerspace. Jednak jeśli ktoś nazwie makerspace warsztatem, to absolutnie nic złego się nie stanie ;). Makerspace można nazwać np. otwartym warsztatem, do którego ma dostęp wiele osób, gdzie mogą realizować swoje projekty.

Tradycyjny warsztat:

• specjalizacja w konkretnej branży np. stolarnia
• brak dostępu dla osób z zewnątrz
• realizacja zewnętrznych zleceń

Makerspace

• duża różnorodność narzędzi i maszyn (mniejszych warsztatów)
• dostęp dla osób z zewnątrz (podstawa działalności)
• nie wiadomo jakie projekty będą realizowane
• społeczność twórców

Wracając jeszcze do nazwy, to termin makerspace jest określeniem generycznym (nie lubię tego słowa, ale nic innego tutaj lepiej nie pasuje). Bardzo często wiele przestrzeni, które są makersapce’ami przyjmuje swoje nazwy własne jak np. Creativity Lab, Makery, Idea Lab, Innovation Lab, TechShop, Artisans Asylum, czy w Polsce Zakład (Poznań) albo Wytwórnia (Kraków).

Makerspace w Polsce

Od niedawna również w naszym kraju powstaje coraz więcej przestrzeni tego typu. Jeżeli macie taką możliwość, to najlepiej jest odwiedzić makerspace, fablab, czy hackerspace osobiście i zobaczyć, jak to wygląda na żywo. Na pewno na miejscu spotkacie organizatorów, którzy wszystko dokładnie wyjaśnią i pokażą. Poniżej znajduje się mapka przedstawiająca lokalizację różnych przestrzeni w Polsce:

Podsumowanie

Tematyka związana z makerspace’ami jest bardzo obszerna i mam nadzieję, że chociaż w minimalnym stopniu wyjaśniłem, czym jest makerspace 😉 Tak naprawdę każda przestrzeń tego typu jest inna, ale zawsze ma jedną część wspólną. Wszystkie takie miejsca służą do wymyślania, tworzenia i budowania nowych rzeczy bez względu, czy stosujemy do tego tradycyjne narzędzia ręczne, czy wyrafinowane urządzenia CNC. Gorąco zachęcam wszystkich do odwiedzenia stron, które podałem w części poświęconej różnym rodzajom makerspace’ów. Dzięki temu uzyskacie jeszcze więcej informacji w tym temacie. Również polecam przejrzeć serię Maker Tour, gdzie Adam Savage odwiedza różne przestrzenie dla makerów w USA:

• Category: Uncategorized